WWW.FILOZOFIA.XMC.PL

👴 Filozofia Grecka

Chcąc poruszać jakikolwiek temat związany z filozofią, w pierwszej kolejności należałoby wyjaśnić co ten termin oznacza. Najogólniej można stwierdzić, iż „filozofia” jest to najbardziej fundamentalna, racjonalna i krytyczna wiedza o wszystkim co istnieje.

Filozofia jako nauka zrodziła się w starożytnej Grecji, najstarsze informacje na jej temat pochodzą już z VII w. p.n.e. Filozofowie greccy dążyli do wiedzy wyrastającej ze zdziwienia wywołanego poczuciem nieprzejrzystości świata i stawiającego pod znakiem zapytania to, co dotychczas było zakorzenione w tradycyjnych mitach lub oczywiste, narzucające się bezpośrednio, przyjmowane bezkrytycznie. Można stwierdzić, że „filozofia” jest to nieustanne dążenie do wiedzy i poszukiwanie pewności, w dosłownym tłumaczeniu z greckiego „philosophia” – jest to „umiłowanie (przyjaciel) mądrości”.

Precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie filozofii jest jednak niemożliwe, ze względu na historyczną zmienność jej zakresu i treści oraz związek przypisywanego jej znaczenia z przyjęciem określonej koncepcji filozoficznej. Wymaga ona zatem relatywizacji do epoki historycznej oraz kierunku filozoficznego. W ramach ogólnej charakterystyki pytań, problemów, rodzaju zainteresowań uważanych za filozoficzne, można wskazać, iż wyrastają one z refleksji nad relacją między człowiekiem a światem przyrody, historii, kultury, jak i nad relacją człowieka w stosunku do samego siebie oraz w stosunku do absolutu pojawiającego się jako łączenie wszelkich możliwych odniesień bytu ludzkiego.

Rozważania filozoficzne dotyczą przede wszystkim istoty i struktury bytu, źródeł, narzędzi i prawomocności poznania, zasad wartościowania, sensu życia i sposobów jego godnego prowadzenia. Filozofia na przełomie wieków kształtowała się w różnoraki sposób, wyłaniając przy tym wiele znakomitych nazwisk, m.in. Sokrates. Platon. Arystoteles, Sofokles, jak i bardziej współczesne: Kartezjusz, Spinoza, Kant, Schopenhauer, Nitzsche itd. Każdy z nich reprezentował odrębny punkt widzenia, co z kolei doprowadziło do powstanie wielu rodzaji filozofii: filozofia poznania, filozofia religii, polityki, egzystencji, filozofia empiryczna, metafizyka itd..

Chciałabym jednak bliżej scharakteryzować filozofię okresu starożytności, a dokładniej jeden z kierunków zwany „sofistyką”. Pierwsi filozofowie starożytni koncentrowali swe zainteresowania na przyrodzie, następnie w centrum uwagi znalazła się wspólnota ludzka i człowiek, jego miejsce w społeczeństwie.. W późniejszym okresie filozofia oznaczała całokształt wiedzy. Czym zatem jest sofistyka? Odpowiedź na to pytanie wymaga przede wszystkim osadzenia tego zjawiska w realiach historii i kultury greckiej. Wyrosło ono w określonych warunkach społeczno – politycznych i kulturowych w Atenach II połowy V w. p.n.e. poczynając, w okresie zasadniczych zmian na politycznej mapie ówczesnej Grecji. Dokonały się one w wyniku wojen perskich, w których decydującą role odegrały Ateny.

W Atenach wychowanie i wykształcenie młodzieży należało do ojca. Młodych Ateńczyków posyłano do szkół i palestry. Te jednak nie mogły nauczać niczego więcej poza czytaniem i pisaniem, zajmowano się literaturą Homera, Hezjoda i Salona. Wykształcenie jakie zapewniały, miały charakter podstawowy i prymitywny, nie stanowiło podstawy działalności publicznej obywatela, wymagającej sprawności w mówieniu i działaniu i mądrości politycznej.

W połowie V w. p.n.e. powstała zatem historyczna konieczność zastąpienia dawnego modelu nowym, który kształtowałby odpowiednio człowieka – obywatela, zapewniając mu właściwe teoretyczne podstawy działalności praktycznej. W tej nowej sytuacji zrodziła się konieczność ustalenia i uzasadnienia obowiązków obywatela wobec państwa. W demokratycznych Atenach powstały warunki sprzyjające działalności ludzi, którzy podjęli trud urzeczywistnienia postulatu nowego wykształcenia i wychowania.

👴 Grecka Sofistyka

Nic nie istnieje, a nawet gdyby istniało, to nikt nie mógłby o tym wiedzieć, a jeśliby kto o tym wiedział, to nie mógłby tego nikomu zakomunikować.” Są to słowa kolejnego Sofisty- Georgiasza, stanowiące drugą, z wyżej już wymienionych myśli przewodnich. W swym dziele zatytułowanym „O naturze czyli o niebycie” Georgiasz odmawiał rozumowi mocy poznawania czegokolwiek rzeczywistego poza płynnym nurtem zmysłowego doświadczenia. Zajął się sprzecznościami wewnętrznymi, jakie wynikają z logicznej potrzeby ujmowania tego, co rzeczywiste, jako czegoś co równocześnie jest jedyne i wielorakie, stworzone i nie stworzone, skończone i nieskończone w przestrzeni i w czasie. Jedyna ucieczka przed tymi paradoksami to według niego przyjąć, iż rzeczywistość nie jest ani jednością, ani wielością, ani nieskończona ani skończona, ani stworzona, ani nie stworzona – co jest niedorzeczne w równej mierze. Stąd nie może istnieć to co rzeczywiste.

A następnie gdyby nawet istniało jakieś tworzywo pierwotne, nie moglibyśmy nigdy nie poznać jakie ono jest. Wreszcie gdyby nawet można było poznać rzeczywistość, to wiedzy o niej nie można by przekazać innym osobom. Dzielić się myślami możemy tylko posługując się mową, a mowa jest tylko dźwiękiem. Jakże zaś dźwięk może przenosić z jednego umysłu do drugiego wiedzę o rzeczywistości, która dźwiękiem nie jest ?

Argumenty wysunięte przez Protagorasa i Gorgiasza godziły nie tylko w spekulację filozoficzną, w nie mniejszym stopniu burzyły one autorytet wszelkich uznanych wzorców i instytucji moralnych i społecznych. Jeśli bowiem każdy człowiek jest miarą wszechrzeczy, to musi być też ostatecznym sędzią tego, co jest dobre czy też prawdziwe. To, co jemu wydaje się słuszne lub niesłuszne, jest takie dla niego; i nie może być słusznej podstawy, by się z nim spierać. Nikt nie może ustalać prawa moralnego dla innego człowieka, albowiem nie ma prawa moralnego, które można by ustalać. Powszechne i autorytatywne wzorce tego, co dobre i złe, nie istnieją, tak samo jak prawdy powszechne. Każdy człowiek ma prawo czynić to, co jemu wydaje się słuszne, podobnie jak każdy ma prawo wierzyć w to, co wydaje się mu prawdą. Nikt nie ma prawa, czy też podstawy, by go ganić. Jedynym możliwym argumentem jest siła.

Nie ma danych co do tego, czy Protagoras i Gorgiasz stosowali kiedykolwiek logiczne konsekwencje swej nauki do etyki. Istotnie, obaj byli wysoce powarzani, byli czcigodnymi filarami ustalonego ładu moralnego i społecznego. Ale było wielu takich, co mogli je zastosować.

👴 Filozofia Sofiści

Pojawili się w Atenach z określonym programem działalności dydaktyczno – wychowawczej. Swój program sami określili jako nauczanie mądrości, cnoty – dzielności, umiejętności politycznej, a jego celem miało być kształtowanie dobrych obywateli. Na pierwszy plan wysunęła się nowa koncepcja człowieka jako przedmiotu badań nowej w swej strukturze filozofii. „Odkryty” przez sofistów „nowy człowiek” to człowiek nie zaprogramowany przez pochodzenie czy status społeczny, to człowiek, którego można ukształtować w procesie wychowania składającego się z trzech elementów: nauczania, uczenia się i ćwiczenia. Przedmiotem działalności wychowawczej sofistów była zatem duchowa, intelektualna sfera człowieka, od niej to bowiem zależy rozumna organizacja życia indywidualnego i społecznego.

Podstawą uzyskania cnoty – dzielności było według sofistów kształcenie umysłu, co zdeterminowało określoną strukturę ich modelu wychowania. Jednolitość modelu kształtowanego przez dwa pokolenia sofistów (starych i młodych) wyznaczają dwa podstawowe elementy:

– merytoryczny – wiedza o strukturze rzeczywistości przyrodniczej i społecznej (matematyka, astronomia, etyka, polityka, koncepcja ontologiczno – teoriopoznawcze, teorie dotyczące genezy państwa i prawa, natury człowieka, pochodzenia religii, języka, kultury, – formalny – nauka dialektyki, retoryki, erystyki (sztuka prowadzenia sporów) , gramatyki, synonimiki. Wprowadzenie elementu merytorycznego miało na celu ukształtowanie w człowieku stanowiska wobec świata, państwa, społeczności i samego siebie, a tym samym zrozumienie istoty dobra i zła, prawa i sprawiedliwości, co warunkowało prawidłowość jego działań. Element formalny służy zarówno kształtowaniu sprawności umysłu jako narzędzia poznania, jak i przede wszystkim dawał człowiekowi niezbędne narzędzie do realizacji własnych działań.

Zarówno merytoryczna jak i formalna strona wychowania sofistycznego wymagała racjonalnych podstaw w postaci badań i przemyśleń filozoficznych. Funkcji tej nie mogła pełnić filozofia w swej dotychczasowej strukturze. Przedmiotem filozofii stało się zatem badanie „czym jest człowiek, czym w naturze różni się od innych w działaniu i doznawaniu” .

Głównym mottem Sofistów były dwie myśli czołowych przedstawicieli tego nurtu. Pierwszą z nich, są słowa wypowiedziane przez Protagorasa, prawdopodobnie największego z nich: „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” . Protagoras żył w latach 485-411. Wygłosił on nie tylko wiele mów, lecz również dużo napisał (O poprawnym mówieniu, Antylogie, Prawda, czyli mowy obalające, O bogach itd.). Protagoras sprowadził język do roli narzędzia retoryki i dialektyki (to jest sztuki prowadzenia dialogu i stawiania pytań, opartej na założeniu, że na temat każdej rzeczy możliwe są dwa rodzaje dyskursu – jeden służący komunikacji i drugi będący narzędziem przekonywania). Zdaniem tego filozofa nie ma żadnej rzeczywistości samej w sobie, a wszystko, co istnieje, jest zawsze rzeczywistością ze względu na jakąś istotę i dla niej (jednostki ludzkiej, zwierzęcia lub rośliny).

Innymi słowy prawda jest sprawą najzupełniej względną i subiektywną. To co komuś wydaje się prawdziwe lub fałszywe, jest jedną prawdą czy też jest jednym fałszem, o którym on może wiedzieć cokolwiek. To co komuś wydaje się rzeczywiste lub nierzeczywiste, jest rzeczywiste lub nierzeczywiste jeśli chodzi o niego. I to wszystko. Nie ma sposobu przymierzenia mojej prawdy do twojej ani też nie ma żadnej podstawy, by powiedzieć, że to co mnie wydaje się prawdziwe jest bardziej prawdziwe od tego co tobie wydaje się prawdą. Gdy zmienia się pogląd człowieka, zmienia się też jego prawda. Co wczoraj wydawało się prawdą, dziś wygląda na fałsz. Nie ma „rzeczywistości”, którą może poznać rozum, poza wiecznie zmiennym nurtem doświadczenia zmysłowego; a nawet gdyby była, to nie byłoby sposobu by wiedzieć, który system filozoficzny najbardziej się do niej zbliża. Wszystkie systemy wydają się swym zwolennikom równie prawdziwe z racji równie przekonywujących; i ludzie nieustannie zmieniają swoje systemy i z jednakowym uporem i przekonaniem trzymają się raz tej, to znowu innej filozofii.

👴 Sokrates Refleksje

Sokrates ujawnił pewną różnicę pomiędzy autorytatywnością i autorytaryzmem w wychowaniu i w nauce. Autorytatywność jest wiedzą wypełnioną troską o dobro, które nie czyni krzywdy ( cnotą ). A autorytaryzmem jest chciwość wiedzy, która szuka otępiałości, która zrobi wszystko, żeby się rozwijać, nawet kosztem dobra. Autorytatywność można porównać z utylitaryzmem. Oba te pojęcia mają na celu uszczęśliwianie innych, jak największej liczby osób. W XXI wieku autorytaryzm jest dominujący. ”Ambitni” uczeni stworzyli bombę atomową, aby udowodnić słuszność praw fizycznych. Lecz rzeczywistość jest mniej kolorowa. Powstało narzędzie masowej zagłady. Niestety ta „ambicja” nie została zaspokojona i dalej są podejmowane próby „udowadniania słuszności praw fizycznych”.

Sokrates aż do końca swych dni był konsekwentny w swym działaniu. Najpierw ze spokojem przyjął wyrok sądu, który to skazał go na śmierć, a następnie odmówił ucieczki z więzienia, twierdząc, że prawu nie można się sprzeciwiać. Nikt nie przyjął śmierci z większą godnością. Potwierdzeniem wielkości zarówno samego Sokratesa, jak i jego wypowiedzi, była słynna wypowiedź Pytii, udzielona Chajrefontowi: ze wszystkich ludzi Sokrates najmądrzejszy.

👴 Sokrates Poglądy Etyczne

Poglądy etyczne Sokratesa można sformułować w trzech głównych tezach: • Cnota jest dobrem bezwzględnym. Pojęcie cnoty u Greków było nieprecyzyjne. Rozumiano ją jako tężyzna życiowa, sprawność w spełnianiu zawodowym, dzielności. Jeszcze sofiści rozumieli cnotę w ten sposób, że jest to zaleta całkowicie względna, odmienna dla kobiety i dla mężczyzny, młodej osoby oraz dojrzałej. Sokrates wskazał na zalety, które są jedne dla całego rodu ludzkiego: sprawiedliwość, odwaga czy panowanie nad sobą są zaletami zawsze i wszędzie. Wytworzył nowe pojęcie cnoty przez to, że spośród zalet człowieka wyodrębnił specjalne zalety moralne.

Pomimo, że prawa dotyczące cnoty moralnej nie są spisane w kodeksach , niemniej są trwalsze od pisanych. Wywodzą się z samej natury rzeczy, a nie z ustanowienia ludzkiego.

• Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Sokrates mawiał, że rad by posłać do piekieł tego, kto pierwszy rozdzielił dobro i pożytek. Związek widział w tym, że pożytek jest zależny od dobra. Pożyteczne jest to, co jest dobre. Ponieważ często ludzie nie wiedzą co jest dobre, dlatego często błądzą i działają wbrew własnemu pożytkowi. Sokrates stojąc na stanowisku nierozdzielności dobra i pożytku często wyrażał się tak samo jak utylitaryści, twierdził bowiem, że czyn jest niezawodnie dobry, gdy wypływa z niego pożytek.

• Cnota jest wiedzą. Jedynym dobrem jest wiedza, a jedynym złem niewiedza, która pochodzi z niewystarczającego poznania dobra, bowiem nikt nie popełnia błędu z własnej woli. Nieświadomość jest źródłem wszelkiego zła. Skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma powodu, aby czynić zła. Wiedza jest wtedy warunkiem dostatecznym cnoty, a mówiąc językiem Sokratesa: jest tym samym, co cnota. : „jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym”.

Jako konsekwencje intelektualizmu powstały dalsze tezy Sokratejskiej etyki. Najpierw, że cnoty można się uczyć; bowiem cnota jest wiedzą, a wiedzy można się uczyć. Była to teza doniosła: wielkie dobro, jakim jest cnota, nie jest wrodzone. Można je nabyć, skoro od nas samych zależy, czy dobro to posiadamy. Następną konsekwencją było, że cnota jest jedna. Sprawiedliwość była zdefiniowana jako wiedza o tym, co się komu należy, pobożność – jako wiedza o bogach, odwaga – jako wiedza o tym, czego należy się bać. Ostatecznie wszystkie cnoty są wiedzą, więc są w swej istocie jednym i tym samym. Etyczne tezy Sokratesa łączyły się w łańcuch i prowadziły do jasnego wniosku: Ludzie dążą do szczęścia i do pożytku. Prawdziwe szczęście i prawdziwy porządek daje tylko dobro. Prawdziwym dobrem jest cnota. Cnota jest jedna, bo każda wiedza jest cnotą.

👴 Sokrates Definicje

Jeśli chcesz być dobrym szewcem, mawiał Sokrates, musisz przede wszystkim wiedzieć, czym jest but i do czego służy. Nie ma sensu zastanawiać się nad tym, jakie byłyby najlepsze narzędzia, materiał i sposób ich wykorzystania, jeśli nie będziemy wpierw mieli w umyśle jasnej i precyzyjnej idei tego, co chcemy wytworzyć i do czego to ma służyć. Metoda Sokratesa polegała na zadawaniu serii pytań, których celem było ustalenie, czym jest sprawiedliwość, pobożność, umiarkowanie, męstwo, cnota, miłość itp. Sokrates udawał ignorancję i pytał nie o przykłady sprawiedliwości, odwagi itp., ale o ich istotę, o to, co różnym przykładom może być wspólne i co sprawia, że podpadają one pod pojęcie, o które pyta.

Pytał więc o powszechnie ważne definicje, a stosowana przez niego metoda była metodą indukcyjną. We wnioskowaniu przechodził od wielu szczegółowych przykładów sprawiedliwości do sprawiedliwości jako takiej. Jeżeli ktoś odważył się zaproponować jakąś definicję, Sokrates brał go w krzyżowy ogień pytań, co prowadziło do formułowania wielu twierdzeń, które razem wzięte ukazywały zazwyczaj, że zaproponowana definicja jest wewnętrznie sprzeczna. Nawet jeśli takie postępowanie nie prowadziło do żadnych rezultatów, to i tak uczestnicy dyskusji stawali się mądrzejsi w tym sensie, że uzyskiwali świadomość swojej niewiedzy.

Jakie były przesłanki tej metody? Po pierwsze, że słowa takie jak „sprawiedliwość” czy „odwaga” nie są po prostu konwencjami, którym nie odpowiada nic naturalnego czy rzeczywistego. Po drugie, że wiedza o tym, na czym polega dana cnota, jest konieczna do tego, aby być cnoDEtliwym, a więc do prawdziwego szczęścia. Po trzecie, że największe znaczenie ma troska o duszę. Człowiek bowiem, który nauczył się postępować według cnót, nie może być nieszczęśliwy nawet w obliczu śmierci.

Pierwsza z tych przesłanek jest kwestionowana przez tych, którzy twierdzą, że znaczenie słowa jest określone przez sposób jego aktualnego użycia i że, na przykład, możemy używać słowa „odważny” tak jak używamy, nie wiedząc lub nie będąc w stanie powiedzieć, co mają ze sobą wspólnego uczynki odważne oprócz tego, że są odważne. Przesłankę drugą krytykował między innymi Arystoteles, który stwierdził, że jest ona po prostu niezgodna z obserwowanymi faktami; ludzie czasem postępują wbrew temu, o czym wiedzą, że byłoby słuszne.